Τεράστιες ανατροπές στην παγκόσμια τάξη, με βαθιές επιπτώσεις στη γεωπολιτική και την οικονομία που μόλις τώρα γίνονται αισθητές, έχει επιφέρει η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, σύμφωνα με άρθρο του νομπελίστα οικονομολόγου με άρθρο στο Project Syndicate, Joseph Stiglitz.
Ειδικά η Ουκρανία, λέει εγνωσμένου κύρους επιστήμονας, παλεύει για την επιβίωσή της, όχι μόνο στρατιωτικά αλλά και οικονομικά.
Σε αυτό το πλαίσιο, «Καθώς η ουκρανική κυβέρνηση προσαρμόζει την οικονομία της στη μεταβαλλόμενη φύση του πολέμου ξεκινώντας τη διαδικασία ανοικοδόμησης, θέτει παραμέτρους για όλα όσα θα ακολουθήσουν μετά το τέλος των μαχών».
Η επιτυχία τώρα συνδέεται με την επιτυχία μετά τον πόλεμο – αλλά ανταγωνιστικά οικονομικά οράματα σημαίνει ανταγωνιστικές απόψεις για το τι πρέπει να γίνει.
Κάποιοι πιέζουν την Ουκρανία να ενταχθεί στο μπλοκ των χωρών που έχουν ασπαστεί τον νεοφιλελευθερισμό, που σημαίνει ιδιωτικοποίηση και απελευθέρωση όχι μόνο του εμπορίου, του κεφαλαίου και της χρηματοδότησης, αλλά και των αγορών εργασίας (πολιτικές που κάποτε υπάγονταν στη συναίνεση της Ουάσιγκτον).
Δεδομένου του μεγάλου χρέους της, λέει το επιχείρημα, θα χρειαστεί να σφίξει το ζωνάρι για να αποπληρώσει όσα χρωστάει…
Διαφορετικά θα διακινδυνεύσει την εμπιστοσύνη των ξένων επενδυτών, που κρατούν το κλειδί για τη μελλοντική επιτυχία.
«Πριν από 30 χρόνια γινόταν ακριβώς η ίδια συζήτηση» αναφέρει ο καθηγητής, και προσθέτει: «τότε, πολλοί οικονομολόγοι πίστευαν ότι τέτοιες πολιτικές ήταν ορθές, παρόλο που μια τεράστια βιβλιογραφία καταδείκνυε τις αδυναμίες των επιχειρημάτων τους.
Στην Ανατολική Ασία, οι χώρες που δεν ακολούθησαν το νεοφιλελεύθερο εγχειρίδιο είχαν εντυπωσιακή απόδοση…
Από την άλλη, στοιχεία από τη Λατινική Αμερική και την Αφρική έδειχναν ότι χώρες που υιοθέτησαν τη Συναίνεση της Ουάσιγκτον βίωσαν αποβιομηχάνιση, επιβράδυνση της ανάπτυξης, κρίσεις και ανισότητα.
Αν δεν ήταν αρκετά προφανές τότε, είναι σίγουρα τώρα.
Η θεωρητική γνώση και η πληθώρα αποδεικτικών στοιχείων από τον πραγματικό κόσμο δείχνουν ότι ο νεοφιλελευθερισμός υπήρξε μια κολοσσιαία αποτυχία.
Η Ουκρανία πρέπει να κοιτάξει αλλού».
Η φύση της πρόκλησης
«Ο νεοφιλελευθερισμός είναι κακός για τις οικονομίες σε κανονικές εποχές, ωστόσο είναι ακόμη χειρότερος για τις χώρες που βρίσκονται σε πόλεμο ή υφίστανται το είδος του μετασχηματισμού που θα αντιμετωπίσει η Ουκρανία τα επόμενα χρόνια» αναφέρει ο Stiglitz.
Ο συμβατικός μηχανισμός τιμών, ο οποίος μεταφέρει πληροφορίες, παρέχει κίνητρα και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα, έχει κακή απόδοση υπό συνθήκες πολέμου.
Ο χρόνος είναι ουσιαστικός και η ικανότητα και η προθυμία πληρωμής μπορεί να αποκλίνουν απότομα.
Στην πραγματικότητα, καμία κυβέρνηση δεν διεξήγαγε ποτέ επιτυχημένο πόλεμο τηρώντας αυστηρά τις αρχές της ελεύθερης αγοράς.
Ακόμη και στον πρόσφατο «πόλεμο» της Αμερικής κατά της COVID-19, οι πολιτικοί ηγέτες στράφηκαν στον νόμο για την παραγωγή αμυντικού υλικού.
Αυτός ο νόμος, που ανάγεται στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, δίνει στην κυβέρνηση εξουσίες να παρέμβει στις αγορές για την καταπολέμηση κρίσιμων απειλών.
Φυσικά, μια οικονομία που κατευθύνεται από την κυβέρνηση δεν λειτουργεί.
Όμως, πολύ συχνά έχουμε κάνει σφάλματα κινούμενοι προς την άλλη κατεύθυνση, καθώς βασιζόμαστε σε μη ρυθμιζόμενες, δυσλειτουργικές αγορές, ακόμη και όταν το κάνουμε αυτό, έχει οδηγήσει σε δραματικές οικονομικές αποτυχίες.
Πέρα από την άμυνα, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ουκρανία είναι διακριτές και πολύπλοκες και περιλαμβάνουν πολύ περισσότερα από την απλή ανακατασκευή των υποδομών και των βομβαρδισμένων σπιτιών.
Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, η Ουκρανία δεν όλη τη θεσμική και νομική υποδομή που ήταν απαραίτητη για μια εύρυθμη οικονομία της αγοράς.
Η οικονομία της αγοράς απαιτεί εμπιστοσύνη, αλλά αυτή ήταν ήδη αδύναμη κατά τη σοβιετική εποχή, και υπονομεύτηκε περαιτέρω κατά τα πρώτα χρόνια της μετακομμουνιστικής μετάβασης, η οποία δημιούργησε μια ολιγαρχία που μπορούσε να επωφεληθεί από το κράτος δικαίου στη Δύση και από την ανομία στην Ουκρανία.
Ο δε πόλεμος έκτοτε κατέστρεψε όχι μόνο το φυσικό κεφάλαιο, αλλά και το ανθρώπινο και φυσικό κεφάλαιο.
Ενώ η Ουκρανία είναι γνωστή για το εύφορο έδαφος της, μεγάλα τμήματα της γης έχουν εξορυχθεί, και η αποναρκοθέτηση είναι μια διαδικασία αργή και δαπανηρή.
Περίπου το 18% της ουκρανικής επικράτειας και εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται υπό ρωσική κατοχή.
Είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί ο ευρύτερος ανθρώπινος αριθμός.
Η Ουκρανία έχει υποστεί μεγάλες εκτοπίσεις εργατικού δυναμικού με την αποχώρηση πολλών γυναικών και παιδιών (6,5 εκατομμύρια, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις) και τη στρατιωτική ανάπτυξη τουλάχιστον 700.000 ανδρών σε ηλικία μάχης.
Υπάρχουν ανησυχίες ότι η Ουκρανία θα βγει από τον πόλεμο με μια μεγάλη ανισορροπία μεταξύ των φύλων, η οποία θα μπορούσε να έχει μακροπρόθεσμες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις.
Χρηματοδότηση της Ανάκαμψης
Παρότι οι πολεμικές δαπάνες της Ουκρανίας παραμένουν επείγουσες, οι τυπικές πηγές εσόδων της έχουν στερέψει.
Για να χρηματοδοτήσει την ανοικοδόμηση, η Ουκρανία θα πρέπει να επωφεληθεί από τα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία που έχουν παγώσει στις ΗΠΑ και την Ευρώπη.
«Η θέση της Ευρώπης σε αυτό το ζήτημα δεν έχει νόημα.
Φαίνεται να πιστεύει ότι η Ρωσία είναι σε θέση να παραβιάζει το διεθνές δίκαιο εισβάλλοντας στη γείτονά της, απολαμβάνοντας παράλληλα πλήρη προστασία από τους δυτικούς νόμους» σημειώνει ο Stiglitz και συμπληρώνει:
«Αλλά ακόμη και τα 300 δισεκατομμύρια δολάρια σε παγωμένα αποθεματικά της ρωσικής κεντρικής τράπεζας δεν θα είναι αρκετά.
Η Δύση θα χρειαστεί να παράσχει πιο γενναιόδωρη οικονομική στήριξη, αντί τιμήματος για την αντιμετώπιση της απειλής που αντιπροσωπεύει ο πόλεμος της Ρωσίας.
Αν και έχουμε εμπλακεί σε μια μεγάλη μάχη, δεν χρειάστηκε να στείλουμε κανένα στρατό.
Για να διατηρηθεί έτσι, πρέπει να συνεχίσουμε να παρέχουμε όση βοήθεια είναι απαραίτητη για να κερδίσει η Ουκρανία (που είναι διαφορετικό από το να μη χάσει απλώς) τον πόλεμο.
Μέρος αυτής της βοήθειας πρέπει να λάβει τη μορφή ελάφρυνσης του χρέους, διότι η Απλώς, η Ουκρανία δεν μπορεί να ξεπληρώσει όλα όσα χρωστάει.
Γνωρίζουμε από πικρή εμπειρία ότι δεν μπορείς να στύψεις νερό από μια πέτρα.
Οι πολιτικές λιτότητας που στοχεύουν στην εξεύρεση λίγων περισσότερων πόρων για τους πιστωτές αναπόφευκτα αποτυγχάνουν και συχνά αφήνουν τόσο τον πιστωτή όσο και τον δανειολήπτη σε χειρότερη θέση.
Τα επιτόκια που χρεώνουν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, οι επίσημοι πιστωτές και οι ιδιώτες δανειστές θα πρέπει να μειωθούν σημαντικά, σε επίπεδο που να συνάδει με μια οικονομικά βιώσιμη πορεία.
Δεδομένου ότι η Ουκρανία θα χρειαστεί να είναι σε θέση να αυτοχρηματοδοτείται σε σημαντικό βαθμό (θα ήταν λάθος να βασίζεται υπερβολικά σε ξένες επενδύσεις), η ενίσχυση του εγχώριου ποσοστού αποταμίευσης θα είναι επίσης σημαντική.
Αλλά αυτό θα απαιτήσει μια κυβέρνηση αφοσιωμένη στην οικονομική σταθερότητα».
Τήρηση ισορροπίας
Σύμφωνα με τον νομπελίστα, τον 21ο αιώνα, μια οικονομία απαιτεί ισορροπία μεταξύ της κυβέρνησης, των αγορών και της κοινωνίας των πολιτών.
Ο νεοφιλελευθερισμός έκανε λάθος που έβαλε τον ιδιωτικό τομέα σε βάθρο.
Οι επιθετικές ιδιωτικοποιήσεις αποδείχθηκα ότι δεν είναι πανάκεια.
Αφής στιγμής πολλές από τις κρατικές επιχειρήσεις της Ουκρανίας είναι δυσλειτουργικές και διεφθαρμένες, μια εσφαλμένη διαδικασία ιδιωτικοποίησης θα εισήγαγε άλλους κινδύνους.
Πολλές από τις μετακομμουνιστικές ιδιωτικοποιήσεις σημαδεύτηκαν από διαφθορά και εν τέλει πλούτισαν ολιγάρχες (εξ ου και το προσωνύμιο δωροδοκία).
Μια ιδεολογικά υποκινούμενη πολιτική «ιδιωτικοποιήσεων για χάρη της ιδιωτικοποίησης» έχει συχνά ως αποτέλεσμα την πώληση περιουσιακών στοιχείων πολύ κάτω από την αξία τους, κάτι που ισοδυναμεί παράδοση οικονομικής (και πιθανώς πολιτικής) εξουσίας.
Ένας από τους θεμελιώδεις στόχους της δημόσιας πολιτικής θα πρέπει να είναι η δημιουργία μιας οικονομίας που θα προσφέρει μακροπρόθεσμη ανάπτυξη και κοινή ευημερία.
Για να πετύχει, η κυβέρνηση πρέπει να σχεδιάσει τους κανόνες του παιχνιδιού για να εξασφαλίσει δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα και να αποτρέψει την εκμετάλλευση.
Αυτό σημαίνει διαμόρφωση ανταγωνιστικών αγορών μέσω αξιόπιστων ρυθμίσεων και κατάλληλων πολιτικών ψηφιακής, καινοτομίας και πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ενώ πολλοί από αυτούς τους τομείς θα καλύπτονται από το κοινοτικό κεκτημένο –το τεράστιο σώμα ευρωπαϊκού δικαίου που θα υιοθετήσει η Ουκρανία κατά τη διάρκεια των ενταξιακών διαπραγματεύσεών της στην ΕΕ– η Ουκρανία θα πρέπει να αρχίσει να εστιάζει αμέσως σε αυτούς.
Οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις στην ΕΕ μπορεί να διαρκέσουν πολλά χρόνια, και ακόμη και στο πλαίσιο της ΕΕ, οι κυβερνήσεις μπορούν να ασκήσουν τεράστια διακριτική ευχέρεια.
Κάνοντας αυτό, οι Ουκρανοί θα πρέπει να έχουν κατά νου την αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού.
Έχοντας βιώσει την υπερβολική προσπάθεια του κομμουνισμού να ελέγξει κάθε πτυχή της ζωής, πολλοί θα μπουν στον πειρασμό να πάνε στο άλλο άκρο – να αφήσουν τις αγορές ανεξέλεγκτες. Αυτό θα ήταν σοβαρό λάθος.
Η επιτακτική ανάγκη της βοήθειας
Σύμφωνα με τον Stiglitz, οι αβεβαιότητες που σχετίζονται με το πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση της ασφάλειας στην Ουκρανία αποτελούν τεράστιο εμπόδιο στην ανασυγκρότηση και την αποκατάστασή της, και οι αγορές δεν θα παρέχουν την απαραίτητη ασφάλεια.
Η μείωση της στρατιωτικής ανασφάλειας θα είχε προφανώς τεράστια οικονομικά οφέλη και τίποτα δεν θα μπορούσε να κάνει περισσότερα από την ταχεία ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ.
Καθώς το ΝΑΤΟ γιορτάζει την 75η επέτειό του, τίποτα δεν θα ήταν πιο εμβληματικό για τις αξίες του από το να χαράξει μια πορεία προς την ένταξη. (Φυσικά, πολλοί άλλοι παράγοντες επηρεάζουν αυτές τις αποφάσεις.)
Με επαρκή βοήθεια από τη Δύση, η Ουκρανία θα επικρατήσει έναντι του πολύ μεγαλύτερου και πλουσιότερου αυταρχικού γείτονά της.
Για να εξασφαλίσει αυτή τη νίκη και για να απολαύσει τους καρπούς όσων μπορεί να φέρει η νίκη, η Ουκρανία θα πρέπει να προχωρήσει πιο γρήγορα στη μετάβασή της από την τρέχουσα μετακομμουνιστική ολιγαρχία.
Αλλά θα πετύχει μόνο εάν απορρίψει τον αποτυχημένο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό που κυριάρχησε τον τελευταίο μισό αιώνα και ξεπούλησε στους ολιγάρχες τα πάντα… καταλήγει ο Stiglitz.