Halford J. Mackinder : Αυτό που ξεκίνησε στην Ουκρανία… δεν θα μείνει στην Ουκρανία

«Γεωγραφία σημαίνει πεπρωμένο» είναι ένα διάσημο απόφθεγμα του γεννημένου στην Τυνησία Άραβα φιλόσοφου του 14ου αιώνα, Ibn Khaldun.
Ο Khaldun ήταν, από πολλές απόψεις, στην καλύτερη θέση να κάνει αυτή την παρατήρηση.
Όχι μόνο ταξίδεψε πολύ στον γνωστό κόσμο και γνώρισε πολλούς σουλτάνους και βασιλιάδες, αλλά το 1401 μ.Χ., είχε επίσης μια ειλικρινή και ανοιχτή συνομιλία με τον παγκόσμιο κατακτητή Ταμερλάνο για τη θέση του στην ιστορία.
Στα τέλη του 14ου αιώνα, αφού ξεκίνησε από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας, ο Ταμερλάνος δημιούργησε μια από τις μεγαλύτερες συνεχόμενες αυτοκρατορίες στον κόσμο, που εκτεινόταν από την Ανατολία έως τη Δαμασκό έως την Ιερουσαλήμ στη Δυτική Ασία, το Ιράκ, το Ιράν, το Αφγανιστάν και το Δελχί στην Ανατολή, την Κεντρική Ασία, μέχρι τη Θάλασσα της Αράλης και την Κριμαία στα βόρεια.
Σε τεράστιο μέγεθος, η τεράστια αυτοκρατορία του ξεπεράστηκε μόνο από τη Μογγολική Αυτοκρατορία του 13ου αιώνα, η οποία περιλάμβανε επίσης την Κίνα, την Κορέα, τη νότια Ρωσία και την Ανατολική Ευρώπη.
Ο Khaldun πρέπει να παρατήρησε προσεκτικά πώς, σε διάστημα δύο αιώνων, δύο νομαδικές, κτηνοτροφικές ορδές ξέσπασαν από τα λιβάδια της Νότιας Ευρώπης ή τις στέπες της Κεντρικής Ασίας ή απλώς τις ευρασιατικές ερημιές και έγιναν οι παγκόσμιοι κατακτητές, δημιουργώντας δύο από τις μεγαλύτερες συνεχόμενες αυτοκρατορίες γης που έχει δει ποτέ ο κόσμος.
Εξ ου και η συνοπτική παρατήρησή του: «Γεωγραφία σημαίνει πεπρωμένο».

Η Αυτοκρατορία των Τιμουριδών στις αρχές του 15ου αιώνα

Δεν ήταν τυχαίο ότι ο Ταμερλάνο και ο Τζένγκις Χαν (Chengiz Khan) πριν από αυτόν είχαν ενώσει πρώτα τα λιβάδια της νότιας Ευρώπης με τη στέπα της Κεντρικής Ασίας και στη συνέχεια έγιναν η αήττητη δύναμη που ποδοπάτησε ό,τι συνέβαινε στο δρόμο τους.
Με άλλα λόγια, όποιος ενώσει τη νότια Ευρώπη και την Κεντρική Ασία, είναι τουλάχιστον παγκόσμιος κυρίαρχος.
Παρά τη νομαδική καταγωγή και τις κτηνοτροφικές οικονομίες τους, οι κεντροασιατικές φυλές κυριάρχησαν και ελέγχουν μεγάλο μέρος της Ασίας και της Ανατολικής Ευρώπης για μεγάλο μέρος των μεσαιωνικών αιώνων, συμπεριλαμβανομένων των πολύ πιο πολιτισμένων και προηγμένων οικονομιών της Ινδίας, του Ιράν και της Αιγύπτου, αλλά και της Σερβίας και του Κιέβου στην Ευρώπη.
Είτε είναι οι Khiljis και Tughlaqs του Σουλτανάτου του Δελχί, οι μεταγενέστεροι Mughal, οι Mamluks της Αιγύπτου, οι Ghaznavids, οι Seljuks και οι Safavids του Ιράν, είτε οι Οθωμανοί, όλοι είχαν την καταγωγή τους στην έκταση της στέπας της Κεντρικής Ασίας.
Και εδώ βρίσκεται το κρίσιμο μάθημα από την ιστορία που μπορεί κανείς να διαβάσει ο Khaldun, δεδομένης της εξαιρετικής διάνοιάς του – «Γεωγραφία σημαίνει πεπρωμένο».
Αυτό μας φέρνει στον πόλεμο της Ουκρανίας.
Αν και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ξεκίνησε το 2022 ή το 2014 όπως θα έλεγαν ορισμένοι, οι σπόροι αυτής της σύγκρουσης βρίσκονται πολύ βαθύτερα στην ιστορία και τη γεωγραφία τους και θεωρητικοποιήθηκαν σε μια καθαρή διατριβή τουλάχιστον πριν από 120 χρόνια από έναν Βρετανό γεωγράφο Sir Halford J. Mackinder, γνωστό και ως ο ιδρυτής της σύγχρονης γεωπολιτικής.

Ο Συγκεντρωτικός χαρακτήρας της Ιστορίας

Το 1904, ο Mackinder χώρισε εννοιολογικά τον κόσμο σε τρία μέρη: την «κεντρική περιοχή της ιστορίας» ή «την Heartland» που περιλαμβάνει την Ανατολική Ευρώπη και την κεντρική Ευρασία, που εκτείνεται μέχρι τα Ιμαλάια στο νότο και την Ανατολία στη Δύση.
Η περιβάλλουσα περιοχή μιας εσωτερικής ημισελήνου από εναπομείναντα εδάφη της Ευρασίας και της Βόρειας Αφρικής, που περιλαμβάνει επίσης τις Βρετανικές Νήσους, τη Μαδαγασκάρη, τη Σρι Λάνκα, το Αρχιπέλαγος της Μαλαισίας, την Ταϊβάν και το Ιαπωνικό Αρχιπέλαγος – το οποίο ο Mackinder ονόμασε Offshore Islands – αποτελούσε το Παγκόσμιο Νησί.
Μαζί, αυτές οι δύο περιοχές αποτελούσαν το Παγκόσμιο Νησί.
Οι ενωμένες ήπειροι της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, καθώς και η Ωκεανία, ονομάστηκαν Απομακρυσμένα Νησιά.
Ο Mackinder αποφάνθηκε: «Αυτός που κυβερνά την Heartland, διοικεί το Παγκόσμιο νησί και αυτός που κυβερνά το Παγκόσμιο νησί, κυβερνά τον κόσμο».

Εν ολίγοις, το να κυριαρχείς στην «καρδιά» είναι το σκαλοπάτι για να κυριαρχήσεις στον κόσμο.
Παρά την απλότητα της θέσης του Mackinder, η ιστορία έχει επιβεβαιώσει την
εγκυρότητά της.
Η Μογγολική αυτοκρατορία και ο Ταμερλάνος ένωσαν πρώτα την «καρδιά» και μετά κυριάρχησαν στο Παγκόσμιο νησί.
Για μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα, η Σοβιετική Ένωση διοικούσε την «καρδιά».
Παρά την ημιαγροτική και καθυστερημένη οικονομία της, κυριάρχησε σε έναν διπολικό κόσμο και αμφισβήτησε ακόμη και την αμερικανική υπεροχή στο διάστημα και τη στρατιωτική τεχνολογία.

Ανατολική Ευρώπη: Κλειδί για την παγκόσμια κυριαρχία;

Κατά την άποψη του Mackinder, η Ανατολική Ευρώπη είναι η κρίσιμη περιοχή που ενδυναμώνει την Heartland.
Στη διατριβή του το 1904 – «The Geographic Pivot of History», ο Mackinder τόνισε τα γεωστρατηγικά πλεονεκτήματα και το τεράστιο οικονομικό δυναμικό που προσφέρει η Ανατολική Ευρώπη.
Οι πεδιάδες της Ανατολικής Ευρώπης παρέχουν απεριόριστες ευκαιρίες για ανάπτυξη σιταριού και άλλων σιτηρών τροφίμων, μεταλλευμάτων για εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Με άλλα λόγια, υπάρχουν επαρκείς πόροι για να στηρίξουν ένα τρομερό εργατικό δυναμικό και βιομηχανίες μεγάλης κλίμακας.
Εξάλλου, η Ουκρανία παρέχει στη Ρωσία πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα.
Έτσι, χρησιμεύει ως κρίσιμος σύνδεσμος με την Κεντρική Ευρώπη, τη Δυτική Ασία και στη συνέχεια στη Μεσόγειο Θάλασσα, την Αφρική και τη Δυτική Ευρώπη.
Με απλά λόγια, με την Ουκρανία, ξαφνικά η Ρωσία είναι σε θέση να ακτινοβολήσει τη δύναμή της σε ολόκληρη την υπερήπειρο της Αφρο-Ευρασίας.
Χωρίς την Ουκρανία, η Ρωσία αισθάνεται υποβιβασμένη στα πίσω νερά της Ευρώπης και της Ασίας, στριμωγμένη στη βορειοανατολική γωνία της Ευρώπης και της Ασίας, στα όρια του πολιτισμού.
Με άλλα λόγια, είναι η Ουκρανία που ολοκληρώνει τη Heartland του Mackinder.
Ο Mackinder κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Heartland είναι «το μεγαλύτερο φυσικό φρούριο στη γη», το οποίο μπορεί να ασκήσει δύναμη προς όλες τις κατευθύνσεις και να κυριαρχήσει στο Παγκόσμιο νησί της Αφρο-Ευρασίας.

Ανατολική Ευρώπη και οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι

Οι άνθρωποι συχνά πιστεύουν λανθασμένα η Γερμανία ήταν ο υποκινητής των δύο παγκοσμίων πολέμων.
Ωστόσο, μια πιο προσεκτική ανάλυση θα δείξει ότι και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι ξεκίνησαν στην πραγματικότητα στα λιβάδια της Ανατολικής Ευρώπης.
Κεντρικό σημείο και στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους ήταν ο ανταγωνισμός μεταξύ Γερμανίας και Ρωσίας για να κυριαρχήσουν στην Ανατολική Ευρώπη.
Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε το 1914 όταν η Αυστροουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία.
Ομοίως, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε με τη Γερμανία και τη Ρωσία να μοιράζουν τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
Οι άνθρωποι συχνά αναρωτιούνται γιατί ο Χίτλερ έκανε το αυτοκτονικό λάθος να επιτεθεί στη Σοβιετική Ένωση το 1941.
Ωστόσο, από την οπτική του Mackinder, ο έλεγχος του ανθρώπινου δυναμικού και των φυσικών πόρων της Ανατολικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης ήταν κρίσιμος για το όνειρο του Χίτλερ για παγκόσμια κυριαρχία.
Το σχέδιο παιχνιδιού του Χίτλερ ήταν να καθαρίσει την Ανατολική Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση (Mackinder’s Heartland) από τους μη Γερμανούς για να δημιουργήσει έναν «ζωτικό χώρο Lebensraum» για τους Γερμανούς.
Στη μεταπολεμική εποχή, ο Ιωσήφ Στάλιν προσπάθησε να πετύχει για τους Ρώσους αυτό που δεν μπορούσε να πετύχει ο Χίτλερ για τους Γερμανούς.
Εκατομμύρια Ουκρανοί είτε σκοτώθηκαν είτε απελάθηκαν και Ρώσοι εγκαταστάθηκαν στις θέσεις τους, καθιστώντας έτσι τη Ρωσία νόμιμο μέτοχο στη διοίκηση της Ουκρανίας.
Στη μετασοβιετική εποχή, αυτοί οι ρωσόφωνοι σε μη ρωσικά εδάφη είναι που έδωσαν στον Putin μια εύκολη δικαιολογία για να εισβάλει σε αυτές τις χώρες.

Η Heartland επανέρχεται

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, μία προς μία, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης απέκτησαν ανεξαρτησία από τη Μόσχα και έγιναν κυρίαρχες με την πραγματική έννοια.
Αυτό δημιούργησε μια υγιή ουδέτερη ζώνη μεταξύ της Heartland και της ηπειρωτικής Ευρώπης.
Το ΝΑΤΟ υποσχέθηκε ότι δεν θα επεκταθεί σε δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Το Κίεβο παρασύρθηκε αφελώς να εγκαταλείψει τα πυρηνικά του όπλα με την υπόσχεση της Ουάσιγκτον, του Λονδίνου και της Μόσχας ότι θα προστάτευαν την Ουκρανία από οποιαδήποτε ξένη επιθετικότητα.
Ωστόσο, όπως θα έλεγε ο Mackinder, η Ανατολική Ευρώπη είναι πολύ στρατηγικό έδαφος για να παραμείνει ουδέτερη ζώνη.
Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, το ΝΑΤΟ έχει επεκταθεί αργά αλλά σταδιακά σε αυτές τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες, ενώ η Heartland ήταν πολύ ανοργάνωτη για να προβάλει αντίσταση.
Μέχρι το 2010, η Ουκρανία ήταν το τελευταίο κομμάτι του παζλ.
Η Δύση είδε την Ουκρανία ως το τελικό σύνορο για να περιβάλλει τη Ρωσία, την καρδιά του Mackinder.
Και η Ρωσία είδε την Ουκρανία κρίσιμη για την υπεράσπιση της Heartland της και την άσκηση ισχύος στον ευρύτερο κόσμο.
Υπό αυτό το πρίσμα, ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας όχι μόνο ήταν αναπόφευκτος, αλλά βρισκόταν σε εξέλιξη για πολλές δεκαετίες.

Το όνειρο του Πούτιν για μια νέα Ρωσία

Υπό αυτό το πρίσμα, η διεκδίκηση της Ρωσίας επί της Ουκρανίας είναι κάτι περισσότερο από μια απλή αρπαγή γης.
Η Ρωσία στοχεύει να αυξήσει σημαντικά το ανθρώπινο δυναμικό και τους πόρους της Heartland για περαιτέρω επέκταση πέρα από τα σημερινά της σύνορα.
Συγκεκριμένα, η Λευκορωσία είναι ήδη ένα ρωσικό δορυφορικό κράτος στην Ανατολική Ευρώπη.
Και, με τις στρατηγικές στρατιωτικές συμμαχίες της με τη Βόρεια Κορέα και το Ιράν, η Ρωσική Αυτοκρατορία Heartland φτάνει ήδη στα υπεράκτια νησιά.
Ο Vladimir Putin κατανοεί ενστικτωδώς τη θεωρία του Mackinder.
Λόγω της στρατηγικής θέσης της Ουκρανίας, μια δυτική κλίση στο Κίεβο θα αποτελούσε υπαρξιακή απειλή για τη Heartland.
Κατά συνέπεια, η νίκη στην Ουκρανία είναι κρίσιμη για την πραγματοποίηση του ονείρου μιας ανανεωμένης Ρωσίας, που έχει τις φιλοδοξίες μιας παγκόσμιας δύναμης, παρά τη μικρή βάση της ρωσικής οικονομίας.
Ως εκ τούτου, η ήττα της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι κρίσιμη για την προστασία της μεταψυχροπολεμικής παγκόσμιας τάξης και της ισορροπίας δυνάμεων.

Αυτό που ξεκίνησε στην Ουκρανία δεν θα μείνει στην Ουκρανία;

Εάν η ιστορία μπορεί να μας διδάξει κάτι, και αν η διατριβή του Mackinder έχει κάποια συνάφεια σήμερα, τότε είναι το εξής: Αυτό που ξεκίνησε στην Ουκρανία δεν θα μείνει στην Ουκρανία.
Ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας πρόκειται να εξαπλωθεί στον ευρύτερο κόσμο.
Παρόλο που η ρωσική μηχανή προπαγάνδας δουλεύει υπερωρίες για να πείσει τους πάντες ότι δεν έχουν φιλοδοξίες πέρα από την Ουκρανία, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ίσως λόγω της ιστορικής τους μνήμης, γνωρίζουν καλύτερα.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Φινλανδία εγκατέλειψε την ιστορική αρχή της μη ευθυγράμμισης και εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ.
Και αυτός είναι ο λόγος που η Πολωνία έχει υπερδιπλασιάσει τον αμυντικό της προϋπολογισμό τα τελευταία δύο χρόνια.
Το 2022, η Πολωνία ξόδεψε 16,5 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ για την άμυνά της και θα δαπανήσει έως και 35 δισεκατομμύρια δολάρια για την άμυνά της το 2025, που αντιστοιχεί στο 4,7% του ΑΕΠ της, το υψηλότερο μερίδιο αμυντικών δαπανών σε οποιαδήποτε χώρα του ΝΑΤΟ.
Η Πολωνία κατανοεί ότι η νίκη στην Ουκρανία θα προσφέρει τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό, φυσικούς πόρους, επισιτιστική ασφάλεια και γεωστρατηγικά πλεονεκτήματα στη Ρωσία.
Η νίκη της Μόσχας στην Ουκρανία θα σήμαινε ότι όλες οι χώρες μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Βαλτικής Θάλασσας θα πέσουν στη ρωσική επιρροή.
Για χώρες όπως η Πολωνία και η Φινλανδία, η διατριβή του Mackinder δεν είναι κάποιο ξεπερασμένο αφηρημένο κατασκεύασμα αλλά μια πραγματική μνήμη διαμορφωμένη από την ιστορία που είναι γεμάτη φρίκη της ρωσικής επιθετικότητας.
Αν μόνο κάποιος παρακολουθούσε προσεκτικά, οι Ρώσοι ηγέτες θα είχαν ήδη αρχίσει να υπαινίσσονται τα σχέδιά τους.
Οι ρωσικές πόλεις είναι γεμάτες διαφημιστικές πινακίδες που δηλώνουν: «Τα σύνορα της Ρωσίας δεν τελειώνουν πουθενά».
Τόσο ο Putin όσο και η Ρωσική Εκκλησία έχουν αρχίσει να μιλούν για τον Ρωσικό Κόσμο (Russkiy Mir στα ρωσικά), ο οποίος ξεπερνά πολύ τα σημερινά σύνορα της Ρωσίας.
Συμπερασματικά, περισσότερα από 120 χρόνια αφότου προτάθηκε, η θεωρία του Mackinder για μια αέναη απειλή για τον κόσμο από την Heartland εξακολουθεί να αντηχεί.
Όσο κι αν θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι ο πόλεμος περιορίζεται στην Ανατολική Ουκρανία και τη Δυτική Ρωσία, θα έχει παγκόσμιες συνέπειες και το αποτέλεσμα θα αντηχεί για πολλές δεκαετίες.
Δεν θα είναι υπερβολή να πούμε ότι ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας θα κρίνει τη φύση και την τάξη του κόσμου που θα διαμορφώσει αυτόν τον αιώνα.